حیوانات

شیر اگر سلطان جانوران خوانده شده ، خود نشانه یی از شكوه این جانور و احترام نوع بشر است به او. جسارت و قدرت شیر، چنان بیتا نموده كه توجه انسان را برانگیخته و نام او سمبلی از قدرت و استیلا تلقی شده است .شیر، نه قوی ترین حیوان است و نه سریعترین . مهارت های او در شكار نیز بی نقص نیست . طول بدن این حیوان ، از بینی تا دم ، به بیش از ۱۰۳ متر نمی رسد و پوست زرد و یال بلندش نیز در برابر دیگرحیوانات ، امتیازی به شمار نمی رود. پس چگونه توانست در قلمرو دشوار حیوانات به این مرتبه دست یازد و هیچ موجودی را یارای گام گذاشتن در زیر نگاهش نباشد؟

شیر را رقیبی نیست ، هر انسانی كه در طبیعت آزاد، شیر بالغی ببیند، خود به عظمت بی مانندش پی خواهد برد. نگاه سنگین و آمیخته با اعتماد به نفس شیر در طبیعت ، او را نسبت به دیگر حیوانات ممتاز نشان می دهد. شیر نعره كشیدن را خوب می داند و نعره اش تا دورترین نواحی اطراف نفوذ می كند و زمین را به لرزه وا می دارد. این شیر است كه با غرشی بی مانند گردوغبار را در هوا می پراكند. به هنگام حمله ، شیر چنان جنگاور و پرهیبت ظاهر می شود كه موجودی یارای گریختن از برش را ندارد. چونان كه این شیر است كه زبرا (گورخر آفریقایی ) را به ضربتی ، زیر خود می كشد. گورخری كه چون سم بپراند، استخوان هر فكی را خرد می كند، از این رو تنها شكارچی اش در طبیعت شیر است . چرا كه شیر می داند چطور به زبرا نزدیك شود كه لگد حیوان آسیبی به او نرساند.بدن گربه وار و قابل انعطاف شیر، او را به كمین خاموش قادر می سازد و پوست زردش در بیشه بهترین استتار به شمار می رود و از آنجا كه زندگی شیرها اجتماعی است و وظایف اعضای گله روشن است ، شیر توانسته سلطنت خود را در قلمرو جانوران حفظ كند.

برای انسان نیز شیر از دیرباز سمبل برتری بوده است . ابوالهول مصر بدنی از شیر و سری از انسان ، قوچ ، یا قوش دارد. نشان قدرت هركول افسانه یی پنجه در پنجه شیر انداختن است . در انجیل و بسیاری از داستان های فولكلور، از جمله افسانه های آسوپی ، شیر نمادی از جرات و سلطه به شمار می رود.در قرن حاضر، بسیاری از كمپانی ها، تیم های ورزشی ، كارخانه ها و كلوب های مردانه و... تصویر شیر را به عنوان آرم استفاده می كنند. برای نمونه می توان به یكی از بزرگترین كمپانی های فیلمسازی ، مترو گلدن مایر اشاره كرد كه نشان شیر غران را برگزیده است .با این همه ، بشر امكان زیست این حیوان را در بسیاری از نقاط ، ناممكن و در برخی مناطق مشكل ساخته است . پیش از این انواع گونه های فرعی شیر در نواحی گسترده یی از اروپا و آسیا زندگی می كردند، ولی افزایش جمعیت نوع بشر و دست اندازی اش به صحاری این گونه ها را به نابودی كشاند. در دیگر مناطق نیز جمعیت شیرها رو به كاهش گذاشت و به سبب شكار، كم شدن محل زیست مناسب ، دیگر بقایای شیر هم زندگی شان به مخاطره افتاده است . در حال حاضر زیست این حیوان به مناطق كوچكی محدود شده است و اگر علاقه مندان به حیات وحش اندكی دیرتر میانه را می گرفتند، چه بسا خسارت بیشتری بر جمعیت شیرها وارد می آمد و نسل این حیوان ، همچون ببر، بزرگترین و زیباترین گربه سان روی زمین ، روبه انقراض گذاشته بود.شیر تاكنون به صورت رسمی در لیست گونه های در خطر انقراض قرار نگرفته و دولت های آفریقایی اقدامات شایان توجهی را برای حفظ و نگهداری اش ، انجام داده اند و امروزه شیرها همچون گذشته ، توسط شكار كشان قاچاق ، كشتار نمی شوند.اما شیر آسیا به جز در هند، در كلیه مناطق آسیا از بین رفته است . در هند نیز تلاش های زیادی برای حفظ این گونه منحصر به فرد انجام می گیرد و در حال حاضر دو منطقه «پارك ملی گیو» و «پناهگاه شیر» تنها زیستگاه شیر در آسیا است .در دنیایی كه هر ساله جانوران بسیاری به خط انقراض نزدیك می شوند، زمین های زیادی زیر كشت می روند، احتیاجات كوچك بشر به زندگی حیوانات ترجیح داده شده و حیات وحش بی ارزش ترین گزینه برای اندیشیدن محسوب می شود، آینده شیرها نیز در پرده یی از ابهام فرو رفته است .بسیاری از سازمان ها در سراسر جهان تنها تلاششان جلوگیری از تصرف زمین های متعلق به شیرها توسط نوع بشر است .

تاریخ شیر

عمر اجداد شیرها به دوازده میلیون سال پیش برمی گردد. در طی این دوران ، گونه های گربه سانان ، عملا تغییرات ناچیزی داشته اند. نام خانواده گربه سانان Felidae است و به سه گروه از گربه ها تقسیم می شود. گروه Acinonyxتنها یك عضو دارد یوزپلنگ . گروه Feliesشامل گربه های كوچكتر چون گربه های وحشی (شیركوهی ) خانگی است . بقیه گربه ها (شیر، پلنگ ، پلنگ ابری ، برفی و ببر) به گروه Pathema تعلق دارند.

گربه ها بسیار به هم شبیه اند و با وجود محیط زیست و روش زندگی بسیار متفاوت ، میان یك شیر سركش یال سیاه آفریقایی و گربه یی ملوس و خانگی وجوه اشتراك فراوانی وجود دارد. قدرت شكارگری و هوش و قابلیت تعقیب و گریز یك گربه خانگی (كه حدود ۴ هزار سال پیش ، همزمان با سگ ، خانگی شده است ) بسیار شبیه شیر است .

البته شیر خود دارای زیرگونه هایی بوده كه نسل آنها تقریبا منقرض شده است . شیر كیپ (Capelion) در جنوب آفریقا از دماغه امید نیك تاناتان ، در آفریقای جنوبی زندگی می كرد و در سال ۱۸۶۵ به كلی نسلش از بین رفت .شیر بربری (Babary lion)در قلمرویی از مراكش تا مصر زندگی می كرد و تا اوایل قرن بیستم هنوز كاملا منقرض نشده بود، گرچه آخرین زیرگونه خالا بربری در سال ۱۸۶۰ در مراكش كشته شد. هنوز هم در برخی شیرهای دارای رگه های مبهم و دور اثری از بربری دیده می شود. شیر ایران كمی پس از شیرهای بربری و كپپ ، یعنی در سال ۱۹۳۰ منقرض شد. پس از آن تقریبا تمام شیرهای باقیمانده ، زیرگونه های Sub_African saharanهستند. در میان نژادهای موجود در آفریقا، شیر ماسایی ، در آفریقای شرقی و مركزی ، شیر سنگالی ، در آفریقای غربی یافت می شوند. دیگر زیرگونه ها، شیر آنگولایی و رودزیایی هستند و شیر ترانسوال كه در پارك ملی كروگر در آفریقای جنوبی وجود دارد.

شیر در طبیعت

در خاندان گربه سانان ، تنها یك نمونه بزرگتر از شیر وجوددارد و آن ببر است . شیرهای نر سنگین تر از شیرهای ماده هستند و وزن آنها بین ۱۵۷ تا ۱۸۰ كیلوگرم است ،البته گهگاه شیرهای بزرگی به وزن ۲۲۵ كیلوگرم نیز مشاهده شده اند. شیرهای ماده وزنی حدود ۵۱۱۲ تا ۱۳۵ كیلوگرم دارند. طول یك شیرنر معمولی ۷۲ متر است و شیر ماده ۴۲ متر بیشتر نمی شود. شیرها عموما زردرنگ هستند و این امتیازی برای پنهان شدن در پشت علف ها به هنگام شكار محسوب می شود چرا كه شیرها از هیچ حیوانی نمی ترسند كه بخواهند زندگی مخفی داشته باشند. شیرها همچون دیگر گربه سانان (به جز یوزپلنگ ) پنجه های مخفی دارند و به هنگام لزوم از گوشت بیرون می آید. به این ترتیب چنگال هایش دراeر سایش كند و فرسوده نمی شوند. زبان شیر زبر و خار مانند است و می تواند گوشت را براحتی سوهان بزند. شیر ۳۰ دندان دارد. چهارتای آن را نیش های بلند برای گرفتن و دریدن شكار، تشكیل می دهند. دندان های شیر برای جویدن مناسب نیست و به همین دلیل تكه های غذای خود را می بلعد. گفتنی است مینای دندان شیر تا حدی محكم است كه می تواند بدون آسیب دیدگی جهت گلوله را تغییر دهد، به همین دلیل شكارچیان معتقدند شلیك به سر شیرخطرناك است . در میان گربه سانان تنها شیر نر دارای یال است . یالی كه هنگام جنگیدن كمك زیادی به او می كند و جلوی برندگی پنجه های حریف را می گیرد. رنگ یال شیر به تناسب سن شیر تیره می شود. چنانچه رنگ یال شیر تازه بالغ زرد است و پس از آن به قهوه یی می گراید و در پیری سیاه رنگ می شود.یكی از شاخصه هایی كه عظمت شیر را به رخ می كشد،غرش بلند او است . شیر بیشتر در ساعات اولیه پس از غروب آفتاب می غرد چنانكه گویی قرق بیشه را سر داده است .در شرایط مناسب ، غرش شیر تا ۸ كیلومتر برد دارد. اگر شیر تصمیم به چنین نعره یی بگیرد،باید بایستد، سرخود را كمی پایین بیاورد و سینه خود را منبسط كند. نعره شیر چنان قدرتی دارد كه اغلب گردوخاك زیادی به راه می اندازد. با تمام مطالعات انجام شده ، دانشمندان هنوز به درستی مفهوم غرش های شیر را نمی دانند و اغلب معتقدند غرش شیر برای نشان دادن كنترل بر قلمرو یا مبارزه و حریف طلبی انجام می گیرد. اغلب مردم تصور می كنند شیر نمی تواند از درخت بالا برود و فراوان بود قصه هایی در باب كسانی كه مورد حمله شیر قرار گرفتند و با بالارفتن از درخت ، جان به در برده اند. ولی مطالعات نشان داده شیر می تواند براحتی از درختان خیلی بلند بالا برود. شیرها می توانند مسافت های بلند و طولانی را بپرند،اگرچه مانند دیگر اعضای خانواده گربه سانان ، همچون پلنگ ، در این كار مشهور نیستند،ولی قدرت عضلات بی نظیرش بسادگی نشانگر این امر است . كسانی كه از نزدیك زندگی شیرها را مورد مطالعه قرار داده اند، گاهی پرش تا ۱۱۲ متر را ثبت كرده اند. البته در برخی باغ وحش ها میان شیر و تماشاچیان خندق های ۵۹متری پرآبی حفر كرده اند و شیرها هیچ تلاشی برای پرش از روی آن نمی كنند، كه دلیل آن تنها نفرت عمومی شیرها از آب است ، نه عدم توانایی شان در پرش .

زندگی خانوادگی

یك شیرنر، تقریبا از هیچ چیز نمی ترسد. هیچ جانداری نیز به تنهایی فكر حمله به شیر را در مغزش پرورش نمی دهد . شیرها دشت های باز و كم درخت را برای زندگی ترجیح می دهند. شیر بسیار تنبل وتن پرور است . شیرهای نر اصولا اهل شكار نیستند و روز خود را به استراحت می گذرانند. اغلب شیر نر تنها حكومت و نگهبانی خانواده را برعهده دارد و با وجود اینكه معمولا از شكار پرهیز می كند، اولین مصرف كننده شكار است و ماده ها نیز به این امر رضا دارند. یك شیر نر روزانه ۱۷ ساعت می خوابد. تهیه غذای خانواده به عهده ماده ها است . كمتر پیش می آید، شیر ماده یی تنهایی اقدام به شكار كند. اغلب چند شیر،شكارها را دنبال می كنند و به سوی دیگر همنوعان كه در میان علف ها به كمین نشسته اند،می رانند. شیرها اهل كشتار نیستند و تنها به قاعده نیازشان دست به شكار می زنند. در میان حیوانات ، شیر بزرگترین مشكل را با كفتار دارد. چه بسا دیده شده كه گروه های بزرگ كفتار خندان به گله های شیر ماده ، دور از چشم سلطان حمله كرده اند و جنگ خونینی میان آنها در گرفته است . اما هنگامی كه شیرنر گله را همراهی كند، تقریبا هیچ خطری وجود ندارد. گاهی شیرها حیوانات بزرگی چون زرافه را برای شكار انتخاب می كنند. در این موارد نیز هنگامی كه شیرهای ماده به ناتوانی خود برای از پا انداختن حریف پی بردند، شیر نر به صحنه می آید. شیرها عموما عاشق پیشه اند. آنها پس از جفت یابی ،چندروزی به همراه جفت ، از خانواده جدا می شوند در تنهایی روزهای عشق بازی را پشت سر می گذارند و دوباره به جمع باز می گردند. برخلاف باور عمومی از شیرها، كه شكارگرانی شكست ناپذیر هستند، توانایی آنها در شكار چندان تفاوتی با دیگر گربه سانان ندارد. بیشترین دلیل موفقیت شیرها در شكار به حمله های گروهی آنها باز می گردد. شیرها از نظر ژنتیكی جزو سالم ترین موجودات به شمار می روند و روش زندگی شان از اختلالات ژنتیكی می كاهد.هر گاه شیری دچار بیماری شود یا به هر طریقی از انجام وظیفه نسبت به دیگر اعضا باز بماند، خانواده را ترك خواهد كرد و به تنهایی پناه می برد تا دیگر شیرها شاهد مرگش نباشند. شیرها به همان اندازه كه اجتماعی زندگی می كنند،قسی القلب نیز هستند. هرگاه شیر نر غریبی موفق شود،حاكم خانواده را شكست دهد، تمام توله شیرها را می كشد. به این ترتیب گله پراكنده و به دسته های كوچكتر تقسیم می شود.